Anatomia

BUDOWA ANATOMICZNA OWADÓW
Z RZĘDU PHASMIDA

Pokrycie ciała składa się z oskórka i naskórka.

Oskórek (kutikula) jest zewnętrzną warstwą , nie mającą budowy komórkowej,
pokrywająca ciało. Zbudowany w dużej części z chityny. Zwykle urzeźbiony lub
z rozmaitymi wyrostkami, kolcami. Zasadniczo składa się z dwóch warstw: epikutikuli
i prokutikuli. Epikutikula jest warstwą powierzchniową i w porównaniu z prokutikulą,
cienką. Składa się z czterech warstewek:
1) cementowej, zbudowanej z lipoprotein;
2) woskowej;
3) polifenolowej
i 4) najgłębszej, zbudowanej z kutikuliny, substancji lipoproteinowej.

Dzięki takiej budowie stanowi ona chemiczną barierę dla szkodliwych czynników środowiska zewnętrznego, zabezpiecza przed bakteriami, wysychaniem, czy wpływem szkodliwego promieniowania. Prokutikula jest warstwą chitynowo-białkową. Jest warstwą grubą i masywną, dzięki czemu zapewnia właściwości mechaniczne kutikuli.
W obrębie prokutikuli można wyróżnić dwie warstwy: egzokutikulę i endokutikulę.
Egzokutikula jest zesklerotyzowana, sztywna, mogą w niej występować barwniki.
Pod względem budowy wewnętrznej jest bezpostaciowa. Endokutikula jest miękka
i elastyczna, w większości zbudowana z artropodyny. Oskórek ogranicza wzrost, jest więc
okresowo odrzucany i odtwarzany. Okres ten nazywa się linieniem, a stary oskórek wylinką.
Naskórek (hipoderma), w porównaniu z oskórkiem, jest cienki, zbudowany z
komórek płaskich sześciennych lub cylindrycznych. Pomiędzy komórkami właściwymi
występują gruczoły jedno- i wielokomórkowe, z których część jest szczególnie aktywna w
okresie linienia, stąd nazywa się je gruczołami linkowymi. W naskórku występują komórki
zmysłowe.

Układ mięśniowy zbudowany jest z mięśni poprzecznie prążkowanych. Są to komórki
wydłużone zawierające elementy kurczliwe, często przyczepione z jednej strony do ścian
ciała. Tworzą one zespoły trzewiowe i szkieletowe, obsługujące poszczególne narządy.
Szczególną zdolnością mięśni owadów jest możliwość wchodzenia w stan katalepsji –
znieruchomienie owada pod wpływem bodźca zewnętrznego, mijające samoczynnie. Ciało
przyjmuje dowolne położenie co ma znaczenie obronne, kryptyczne i spoczynkowe.

Układ nerwowy składa się z trzech części: układu centralnego, obwodowego
i sympatycznego. Centralny (ośrodkowy) układ nerwowy jest to łańcuch brzuszny, położony
poniżej przewodu pokarmowego oraz mózg, który jest trójdzielny i zawiera ośrodki
kojarzeniowe oraz ciałka grzybkowate. Mózgowie składa się z trzech płatów:
- protocerebrum – przednia, największa część mózgu unerwia oczy;
- deutocerebrum – środkowa część mózgu unerwia czułki;
- tritocerebrum – tylna, ostatnia część mózgu unerwiający wargę górną.
Obwodowy (peryferyczny) układ nerwowy składa się z pni i odgałęzień nerwów
przewodzących podniety do układu centralnego i w kierunku przeciwnym.
Sympatyczny (trzewiowy, współczulny) układ nerwowy składa się z trzech części:
1) przełykowa, powiązana z mózgiem, która unerwia jelito przednie, środkowe, serce
i związane z mózgiem ciała sercowate; 2) część składająca się z par poprzecznych nerwów
w każdym zwoju łańcucha brzusznego i podłużnych łączących je gałązek, które obsługują
przetchlinki; 3) część odwłokowa związana z końcowymi zwojami łańcucha brzusznego,
która unerwia narządy rozrodcze i jelito tylne.

Narządy zmysłów umożliwiają owadom zdolność do odbioru różnego
rodzaju bodźców ze środowiska zewnętrznego (eksteroreceptory) jak i wewnętrznego
(proprioreceptory). Są związane z układem nerwowym gdyż ten poprzez przewodzenie
i przetwarzanie impulsów, przenoszących informacje o bodźcach, w ośrodkowym układzie
nerwowym warunkuje prawidłowe funkcjonowanie owada w określonych warunkach
środowiskowych.

Jama ciała wypełniona jest hemolimfą i ciałem tłuszczowym. Z ciałem tłuszczowym
związane są duże komórki, zwane oenocytami, które w okresie linienia znacznie się
powiększają i mają m.in. znaczenie wewnątrzwydzielnicze.

Układ pokarmowy się z jelita przedniego, środkowego i tylnego. Przednie i tylne
wysłane są oskórkiem, środkowe pokryte jest mikrokosmkami. Jelito przednie rozpoczynające
się aparatem gębowym zróżnicowane jest na jamę gębową, gardziel, przełyk oraz wole
zakończone żołądkiem żującym, w którym oskórek tworzy fałdy rozdrabniające pokarm.
Jelito środkowe jest proste, poskręcane, podzielone na odcinki, może mieć uchyłki. Jelito
przednie uczestniczy w procesach rozdrabniania pokarmu, a przede wszystkim pełni funkcje
magazynujące. Zadania jelita środkowego i tylnego są bardziej zróżnicowane. Ich komórki
nabłonkowe związane są z trawieniem i wchłanianiem pokarmu,
a także usuwaniem nadmiaru wody pobranej z pożywieniem.

Układ oddechowy jest przystosowany do pobierania tlenu atmosferycznego, do czego
służy układ tchawkowy. Składa się on z tchawek otwierających się przetchlinkami, a w ciele
tworzących pnie tchawkowe i worki powietrzne.

(ZDJĘCIE)

Fot. Łukasz Wiśniewski

Przetchlinki są otworami w ścianie ciała, pod nimi znajdują się komory, zwane
przedsionkami, od których odchodzą pnie tchawek. Przedsionek ma narządy zamykające
przetchlinkę, złożone z mięśni i oskórkowych pręcików, za pomocą których może być
regulowany przepływ powietrza. Ponadto występują urządzenia do filtrowania powietrza, np.
włoski, szczecinki. Tchawki są wpukleniami ściany ciała, porozgałęzianymi i połączonymi
poprzeczkami w jednolity system. Tracheole są najcieńszymi, najdalszymi częściami
tchawek, bez oskórka. Są zakończone komórkami oddechowymi (gwiaździstymi), z kanałami
wewnątrz; wnikają do narządów, a nawet do ich komórek, przy ich pomocy zachodzi
właściwa wymiana gazów. Tracheole i kanały w komórkach oddechowych mają średnice
tak niewielkie, że niemożliwa jest ich wentylacja, są więc wypełnione płynem, w którym

rozpuszczają się gazy.

Układ krwionośny jest otwarty, tzn. krew zwana hemolimfą, z naczyń krwionośnych
uchodzi do jamy ciała. Głównym narządem tętniącym jest serce położone z zatoce
grzbietowej hemocelu, zwanej zatoką około sercową. W kierunku głowy serce przechodzi
w tętnicę, z której krew zwana hemolimfą wylewa się do części głowowej hemocelu,
a następnie do pozostałych przestrzeni jamy ciała. Do serca krew wraca przez ostia, których
może być od 2 do 12 par. Serce połączone jest ze ścianą ciała parzystymi mięśniami,
rozmieszczonymi segmentalnie po obu stronach ciała pod sercem. Hemolimfa złożona
z osocza i hemocytów, jest najczęściej pozbawiona barwników oddechowych.

Układ wydalniczy składa się z cewek Malpighiego. Odpowiadają one za
odprowadzanie z organizmu produktów przemiany związków azotowych oraz regulują skład
jonów hemolimfy. Cewki leżą luźno w hemolimfie jamy ciała. Ostatecznym materiałem
gromadzonym w cewkach i odprowadzanym do światła jelita tylnego jest kwas moczowy.
Cewki zbudowane są z jednowarstwowego nabłonka z mikrokosmkami, okrytego tkanką
łączną. Poza cewkami Malpighiego, zbędne produkty metabolizmu magazynują takie
struktury, jak ciało tłuszczowe i komórki osierdziowe.

Układ dokrewny stanowi zespół gruczołów dokrewnych stanowiących
skomplikowany system, w skład którego wchodzą ciała przyległe, ciała kordialne, komórki
neurosekrecyjne mózgu, gruczoły przedtułowiowe. Produkty gruczołów dokrewnych
odpowiadają za wzrost, linienie oraz procesy fizjologiczne u postaci dojrzałych.

Układ rozrodczy. Gonady są parzyste. Jajniki składają się z podjednostek, zwanych
owariolami. Z nich jaj dostają się do parzystych jajowodów, które przechodzą w jajowód
nieparzysty kończący się pochwą. Do pochwy wielu samic uchodzą zbiornik nasienny
i gruczoły dodatkowe, których wydzieliny służą do przyklejania jaj. U niektórych gatunków
otwór płciowy żeński zakończony jest aparatem służącym do składania jaj zwanym
pokładełkiem. Pokładełko jest zaopatrzone w narządy zmysłów, które decydują o wyborze
podłoża odpowiedniego do złożenia jaj. Parzyste gruczoły męskie leżą w brzusznej części
jamy ciała i składają się z cienkich cewek zwanych też kanalikami nasiennymi. Jądra
u samców większości gatunków są wydłużone, workowate, plemniki dostają się z nich do
parzystych nasieniowodów, łączących się we wspólny nasieniowód, kończący się kanałem
wytryskowym. Występują powszechnie zbiorniki nasienia, gruczoły dodatkowe i prącia.
Dymorfizm płciowy jest różnie wyrażony.

Opracował Łukasz Wiśniewski na podstawie literatury:
Cz. Jura „Bezkręgowce” PWN, Warszawa 2002.
J. Razowski „Słownik entomologiczny” PWN, Warszawa 1987.
P. Migula „Podstawy fizjologii owadów” Skrypty Uniwersytetu Śląskiego nr 453,
Katowice 1990